Zintegrowany system bezpieczeństwa człowieka w XXI wieku - piramida równoboczna

1. Wstęp

Podmiotem bezpieczeństwa mogą być zatem jednostki mające własne interesy i wyrażające ambicje realizacji tych interesów. Mogą to być pojedynczy ludzie, różne grupy społeczne, narody, społeczności międzynarodowe czy wreszcie cała ludzkość. Stosownie do tego możemy wyodrębnić różne rodzaje bezpieczeństwa: indywidualne, grupowe, narodowe czy międzynarodowe.

W naukach społecznych bezpieczeństwo w najogólniejszym znaczeniu obejmuje zaspokojenie takich potrzeb, jak: istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość, niezależność, spokój, posiadanie i pewność rozwoju [2]. Bezpieczeństwo ma charakter podmiotowy, a będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych; jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia. Zasadne jest wyodrębnienie dwóch aspektów bezpieczeństwa: wewnętrznego i zewnętrznego.

Bezpieczeństwo wewnętrzne oznacza stabilność i harmonijność danego organizmu bądź systemu (podmiotu zbiorowego), natomiast bezpieczeństwo zewnętrzne - brak zagrożenia ze strony innych podmiotów. Łącznie oba aspekty składają się na bezpieczeństwo ogólne (BO) danego podmiotu [3]. Oczywiście w naszym przypadku tym podmiotem jest człowiek.

2. Bezpieczeństwo ogólne

Głęboka transformacja ładu politycznego w Europie po Jesieni Ludów 1989 r. sprawiła, że zasadniczo zmieniały się uwarunkowania bezpieczeństwa narodów i państw europejskich [4]. Bezpośredni wpływ na stan i ewolucję bezpieczeństwa międzynarodowego w całej strefie euroatlantyckiej wywierają cztery grupy zagrożeń, które można uszeregować w następującej kolejności:

1. Pierwszoplanowym czynnikiem jest nacjonalizm, który prowadzi do napięć oraz konfliktów wewnętrznych i międzypaństwowych. Ilościowy i jakościowy rozwój tego zjawiska nastąpił w procesie załamywania się systemu politycznego realnego socjalizmu w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz rozpadu bloku radzieckiego.
2. Tradycyjne zagrożenie militarne systematycznie zmniejsza się od połowy lat osiemdziesiątych, w związku ze spadkiem tempa wyścigu zbrojeń oraz zanikiem konfrontacji między Wschodem i Zachodem, ewolucją doktryn wojskowych w kierunku defensywnym i realizacją porozumień rozbrojeniowych. Zagrożenie stwarza utrzymujący się handel bronią i możliwość proliferacji broni masowej zagłady.
3. Niebezpiecznym zjawiskiem staje się rosnąca międzynarodowa przestępczość zorganizowana, w tym przemyt narkotyków i terroryzm polityczny. Prognozy są pesymistyczne: wskazują że ponadnarodowa przestępczość zorganizowana, z racji iż ma przewagę nad państwami, będzie nie tylko utrzymywać się, ale i rozwijać.
4. Narastającym od wielu dziesięcioleci jest pogarszający się stan środowiska naturalnego człowieka. Szybki wzrost i przenoszenie się przez granice państw skażeń różnych ekosystemów oraz wyczerpywanie się zasobów surowców nieodnawialnych systematycznie negatywnie wpływa na jakość życia ludzi, a nawet może stwarzać zagrożenia dla biologicznego przeżycia mieszkańców obszarów najbardziej ekologicznie zdegradowanych; może również komplikować sytuację wewnętrzną państw, rodzić spory i napięcia między państwami, a także zwiększać wrażliwość narodów i państw na innej natury zagrożenia dla ich bezpieczeństwa.

2.1. Zagrożenia ogólne bezpieczeństwa państwa w XXI wieku

Podjęta w pracy pt. "Zagrożenia bezpieczeństwa państwa w XXI wieku" problematyka stanowi materiał wspomagający do całościowego opracowania autorstwa prof. dr hab. inż. Romana Kulczyckiego pt. "System bezpieczeństwa Rzeczpospolitej Polskiej" [4]. W związku z tym zawarte w studium poglądy nie są końcowym efektem prac naukowo-badawczych dotyczących danego obszaru wiedzy, lecz jedynie próbą oglądu zagrożeń dla bezpieczeństwa, z jakimi spotyka się oraz może spotkać w przyszłości państwo polskie w XXI wieku.

2.2. Zagrożenia globalne, regionalne, subregionalne dla bezpieczeństwa państwa w XXI wieku

Zagrożenia globalne, regionalne, subregionalne dla bezpieczeństwa Polski są pochodną wyzwań oraz niewykorzystanych szans politycznych, militarnych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych. Ich elementarnymi składnikami są różnorodne procesy, zjawiska, zdarzenia. Do tych pierwszych należą: procesy internacjonalizacji, instytucjonalizacji, oddziaływań i współzależności międzynarodowych; do tych drugich: zjawiska nędzy, głodu, bezrobocia, głupoty, terroryzmu, przestępczości zorganizowanej oraz wiele innych im podobnych; do tych trzecich: wszelkiego rodzaju zdarzenia, które mogą mieć negatywny wpływ na bezpieczeństwo państwa polskiego w XXI wieku [4]. W związku z tym można przyjąć, że bezpieczeństwo państwa polskiego jest kształtowane zasadniczo przez jego struktury i zależy przede wszystkim od wizji przyszłości oraz działań, które towarzyszą dążeniom do zapewnienia bytu i rozwoju, na tym tle zaś - od umiejętności oceny uwarunkowań określających bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne państwa w postaci:

1. głównych trendów bezpieczeństwa międzynarodowego oraz procesów globalnych;
2. zjawisk i procesów zachodzących w obszarze bezpieczeństwa regionalnego;
3. składowych polityki aktorów państwowych, ich interesów narodowych, racji stanu, jak i podmiotów pozapaństwowych;
4. założeń polityki zagranicznej i wewnętrznej państwa, łącznie z przewidywanymi instrumentami politycznymi;
5. planowanych reakcji na zmiany ładu międzynarodowego, stanu bezpieczeństwa globalnego, regionalnego, subregionalnego.

Globalizacja jako główne zagrożenie bezpieczeństwa człowieka

Kształtujące współczesną rzeczywistość społeczną procesy globalizacji, określające nasze postrzeganie świata idee postmodernistyczne oraz determinujące naszą przyszłość tendencje składają się na uwarunkowania, w których jednostki, grupy społeczne, narody, państwa dostrzegają zagrożenia dla swego bytu i rozwoju w nadchodzącym stuleciu oraz w kolejnych wiekach. Zmiany w sferze mentalnej jednostek, grup społecznych, narodów, prowadzące często do konfliktów, nie pozostaną bez wpływu na przyszłe działania państwa oraz jego struktur w wymiarze globalnym, regionalnym, subregionalnym. Na tym tle polityczne, militarne, ekonomiczne, społeczne i kulturowe procesy globalizacji są podstawą istotnych przewartościowań w każdej ze sfer rzeczywistości społecznej: politycznej, bezpieczeństwa, ekonomicznej, społecznej i kulturowej. Prądy ideowe przełomu XX i XXI wieku określają przy tym sposób jej postrzegania, wartościowania procesów, zjawisk, zdarzeń. Tym samym wpływają na kształt i charakter tendencji określających zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa w XXI wieku. Zagrożenia globalne odnoszą się do procesów internacjonalizacji, instytucjonalizacji oraz oddziaływań i współzależności międzynarodowych, tworzących podstawy strukturalne współczesnego świata w sferach politycznej, militarnej, ekonomicznej, społecznej i kulturowej.

Globalizacja jest związana bezpośrednio z wejściem ogółu społeczeństw w nowe tysiąclecie, pozbawione geograficznych i mentalnych barier i ograniczeń. Niesie więc ze sobą zagrożenie w postaci możliwości utraty podmiotowości przez państwo.

Zasadnicze wyznaczniki procesów globalizacji, które określają skalę i stopień zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa w kontekście wyzwań oraz szans, to:

• integracja gospodarcza o zasięgu światowym, tworząca strukturę budzącą skojarzenia z systemem tzw. "naczyń połączonych",
• rozwój państw wysokorozwiniętych tworzących rdzeń systemu,
• upadek lub stagnacja państw niskorozwiniętych oraz ich przekształcanie w rejony biedy, braku perspektyw, wojen,
• rozwój korporacji ponadnarodowych o zasięgu ogólnoświatowym, rządzących się prawami rozwoju wykraczającymi poza ramy prawne narodów i państw.

Zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa określane procesami globalizacji odnoszą się także do nowych trendów, które zaczynają dominować w podejściu do globalnych problemów. Są to:

• zrównoważony rozwój,
• aksjologiczne (oparte na wartościach) współżycie ludzi w skali światowej,
• współtworzenie w miejsce współzawodniczenia,
• dialog nauki ze światem przedsiębiorczości,
• dążenie do zrównoważenia kosztów społecznych i środowiska naturalnego w działalności wytwórczej,
• przepływ kapitału z centrów cywilizacyjno-kulturowych do wybranych obszarów peryferyjnych związany z poszukiwaniem tańszej siły roboczej oraz rynków zbytu,
• narastanie sprzeczności wewnętrznych w związku ze zmianami w systemie globalnym.

2.3. Współpraca międzynarodowa jako czynnik zwiększający bezpieczeństwo człowieka

Skutki zagrożeń współzależnych nie są jednak jednoznaczne negatywne. Stwarzają bowiem określone szanse na współpracę i współdziałanie z innymi państwami oraz podmiotami w celu zapobieżenia ich negatywnym następstwom. Wśród problemów globalnych, związanych z funkcjonowaniem społeczności międzynarodowej, można wymienić te, które jedynie poprzez współpracę i współdziałanie wszystkich państw i podmiotów wchodzących w stosunki międzynarodowe mają szansę być ograniczone lub wyeliminowane. Są to:

• globalna katastrofa ekologiczna;
• dysproporcje rozwojowe;
• deficyt zasobów surowcowo-energetycznych;
• niekontrolowany przyrost ludności;
• głód i niedożywienie;
• zadłużenie państw prowadzące do ich uzależnienia od wpływu podmiotów dążących do ich upadku;
• choroby epidemiczne;
• nieodpowiednie zagospodarowanie oceanów;
• nieodpowiednie zagospodarowanie kosmosu.

Wśród tych zagrożeń najistotniejszymi problemami są kwestie społeczne związane między innymi z postępującym podziałem cywilizacyjnym między obszarami położonymi na północy i południu globu, skażeniem środowiska naturalnego oraz jego degradacją, migracją ludności, wzmacnianiem przestępczości zorganizowanej. Na tym tle pojawiają się także kwestie związane ze zjawiskiem terroryzmu. Istota tych wszystkich zagadnień zasadniczo wynika z patologii współczesnego świata: nędzy, głodu, epidemii, bezrobocia, ignorancji. Wspomniane plagi wywołują bowiem w milionach ludzi poczucie upokorzenia, odarcia ich z godności. Beznadziejność i brak poczucia bezpieczeństwa to przyczyny frustracji, fanatyzmu, terroru.

Stąd istotnego znaczenia nabiera współpraca międzynarodowa Polski, która może i powinna przezwyciężyć podziały, zapobiec powstawaniu nowych i wyeliminować dotychczasowe główne źródła i przyczyny możliwych konfliktów, wojen, zagłady całych społeczności i obszarów [4]. Stan ten wynika z faktu, że wraz z rozpadem bipolarnego podziału świata i przeobrażeniami w stosunkach międzynarodowych, relatywna stabilność uległa zachwianiu. Gwałtowne przejście państw w ostatniej dekadzie dwudziestego wieku od geopolityki do geoekonomiki zakreśliło nowe ramy konfliktów społecznych, w tym m.in. terroryzmu międzynarodowego.

W miejsce konfliktów rywalizujących ze sobą bloków, demokratycznego i komunistycznego, pojawiły się konflikty w szeroko rozumianej sferze ideologicznej, społecznej, cywilizacyjnej, uwarunkowane religią, pochodzeniem rasowym, przynależnością do określonej grupy społecznej, a także konflikty pomiędzy wysoko uprzemysłowioną Północą a ustępującym jej gospodarczo Południem. Wynikła stąd sytuacja sprawia, że na poprzednie, nie do końca wygasłe, spory i zatargi nałożyły się nowe, w których aktywnymi podmiotami są organizacje: państwa - narody, zorganizowane grupy społeczne, a także indywidualne jednostki.

Możliwość kształtowania i kierunkowania poprawnego działania w znacznym stopniu zadecyduje o zdolności państwa do zapewnienia bezpiecznego bytowania i rozwoju w XXI wieku oraz nadchodzących stuleciach. Jest to wynikiem ukształtowania pięciu determinantów. Po pierwsze, w chaosie obecnego układu międzynarodowego następuje wyraźny spadek znaczenia państwa. Obok państw pojawili się, uczestnicy niepaństwowi tego układu i "aktorzy" ponadnarodowi. Na pewnych terytoriach często panują bogate i wpływowe grupy przestępcze, a nie władza państwowa. Państwa nie mogą poradzić sobie z problemami współczesnego świata (będącymi często następstwem nieuchronnych procesów globalnych). Przedstawiciele władzy państwowej stają się marionetkami na własnym terytorium. W rzeczywistości władzę nad ludnością państwa sprawuje grupa przestępcza.

Po drugie, trudnym do zinterpretowania staje się cel działalności takich grup przestępczych i terrorystycznych. Grupy te stają się przyczyną zagrożeń asymetrycznych. Podejmowane przez nie akty terrorystyczne i przestępcze częstokroć nie wiążą się z określonymi żądaniami. Bywają po prostu rodzajem sprzeciwu wobec nowego porządku światowego, procesów globalnych i buntem przeciwko modernistycznemu światu cywilizacji i kultury zachodniej.

Po trzecie, broń masowego rażenia przestaje być głównym niebezpieczeństwem, a realne zagrożenie stanowić może każdy środek i narzędzie nie będące bronią. Atak na Światowe Centrum Handlowe (WTC NY) uświadomił, że porwany samolot cywilny z pełnymi zbiornikami paliwa może na dłuższy czas obezwładnić międzynarodowy system finansowy. Pojawiły się zagrożenia asymetryczne, które wykorzystując minimum środków (zależnych od inwencji i pomysłowości przestępców) przynoszą maksymalne efekty.

Po czwarte, składniki broni jądrowej stały się szeroko dostępne - możliwe jest przygotowanie ładunków jądrowych małych rozmiarów. Ich transport i przemyt (proliferacja) stały się przez to łatwiejsze.

Po piąte, nowe technologie przyniosły, obok ładunków jądrowych, nowe zagrożenia bezpieczeństwa w postaci broni chemicznej i biologicznej. Możliwe staje się zastosowanie biotechnologii i nanotechnologii w konstruowaniu małej i prostej w użyciu broni.
Tym samym zdolność państwa do przeciwstawienia się zagrożeniom wynika z jego gotowości do współpracy z pozostałymi uczestnikami stosunków międzynarodowych, jak również od spójności polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Współcześnie jest to największe wyzwanie, które określa kształt systemu bezpieczeństwa państwa w XXI wieku. Niesprostanie mu pogłębi skalę zagrożeń, być może generując nowe, dotychczas nieznane.

2.4. Zagrożenia dla bezpieczeństwa RP w XXI wieku
Zagrożenia dla bezpieczeństwa RP w XXI wieku należałoby podzielić [4] na:

• polityczne,
• gospodarcze,
• militarne,
• wewnętrzne,
• społeczne,
• ekologiczne,
• kulturowe,
• informacyjne,
• zagrożenia awariami technicznymi,
• naturalne,
• terrorystyczne (ostatnio nasilające się).

Zagrożenia dla bezpieczeństwa RP w XXI wieku stanowią pochodną globalnych, regionalnych i subregionalnych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa w wymiarze narodowym i ponadnarodowym. Wynika stąd ich złożoność oraz wzajemne przenikanie się każdej ze sfer aktywności państwa: politycznej, militarnej, ekonomicznej, społecznej i kulturowej.

3. Człowiek i jego bezpieczeństwo

Krótka informacja o istocie bezpieczeństwa człowieka (BC)

Podmiotem bezpieczeństwa mogą być jednostki mające własne interesy i wyrażające ambicję realizacji tych interesów. Mogą to być pojedynczy ludzie, różne grupy społeczne, narody, społeczności międzynarodowe czy wreszcie cała ludzkość.
Stosownie do tego możemy wyodrębnić różne rodzaje bezpieczeństwa: indywidualne, grupowe, narodowe czy międzynarodowe. Nas interesuje wyłącznie bezpieczeństwo grupowe, w miejscu zamieszkania i pracy, oraz indywidualne, w otaczającym człowieka środowisku, nazywane przez autorów "bezpieczeństwem człowieka".

Przy rozwiniętych obecnie formach wytwarzania dóbr, transportu, komputeryzacji i robotyzacji bezpieczeństwo i higiena, zarówno w miejscu zamieszkania, jak i w trakcie coraz liczniejszych podróży oraz podczas pracy (BHP), jest dla człowieka równie ważna jak jego wpływ na bezpieczeństwo narodowe, regionalne czy bezpieczeństwo całej ludzkości.
W badaniach naukowych z zakresu sozologii1 podejmuje się następujące problemy i zagadnienia, skupione w trzech grupach tematycznych.

Bezpieczeństwo człowieka:

• badanie wpływu zmienionego środowiska na organizmy żywe i człowieka - bezpieczeństwo i higiena,
• badanie wpływu środowiska na stan psychiczny człowieka,
• prowadzenie badań medycznych nowych jednostek chorobowych, powstałych pod wpływem zmienionego środowiska,
• zabezpieczenie tzw. "czystych" rezerw genetycznych.

Ekofilozofia:

• opis faktyczny stanu przyrody w Polsce i na świecie - monitoring,
• tworzenie zabezpieczeń prawnych i administracyjnych w skali krajowej i międzynarodowej w celu realizacji programów ochrony środowiska,
• szukanie środków zmniejszających zanieczyszczanie środowiska i eliminowanie źródeł jego zanieczyszczeń np. poprzez recykling i "ekorecykling"[2],
• budzenie świadomości moralnej, wrażliwości na jakość środowiska przyrodniczego i społecznego - edukacja ekologiczna,
• wychowanie na różnych szczeblach edukacji narodowej w duchu wrażliwości na wartość środowiska człowieka,
• określenie obiektów, które zanieczyszczają i niszczą środowisko - odpadów,
• przeprowadzanie badań w celu wprowadzania urządzeń oczyszczających i technologii nieuciążliwych dla środowiska (ekotechnika[3]).

Odniesienie przedmiotowe nazwy "sozologia" obejmuje problemy i zagadnienia dotyczące środowiska przyrodniczego i społecznego, w którym żyje i pracuje człowiek, a zatem dotyczy przyrody nieożywionej i ożywionej oraz antroposfery.

 4. Zagospodarowanie odpadów w XXI wieku a bezpieczeństwo
Jednym z najważniejszych i najtrudniejszych do rozwiązania problemów XXI wieku jest zagospodarowanie produktów odpadowych, powstałych w procesie produkcji, eksploatacji i likwidacji różnego rodzaju wyrobów. Nadchodzący wiek to dalszy rozwój cywilizacji, której towarzyszyć będzie ciągły wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych. Zwiększy się produkcja pojazdów i maszyn, komputerów, telewizorów, sprzętu gospodarstwa domowego i wielu innych urządzeń technicznych. Rozwinie się budownictwo oraz infrastruktura komunikacyjna w postaci dróg, autostrad, linii kolejowych i obiektów im towarzyszących.

Nastąpi ciągły wzrost zapotrzebowania na surowce i energię. Konieczne będzie sięganie do surowców położonych coraz głębiej i trudno dostępnych. Coraz kosztowniejsze będzie wydobywanie rudy żelaza, ropy naftowej, węgla kamiennego i innych surowców kopalnych. Doprowadzi to do zwiększonej degradacji naszego otoczenia i katastrof ekologicznych. Na powierzchni ziemi i pod jej powierzchnią widoczne są coraz większe szkody, jakie czyni wydobycie surowców za wszelką cenę. Coraz większe obszary ziemi wymagają rekultywacji [6].

Wzrost produkcji powoduje zwiększone zapotrzebowanie na różne surowce i energię w podstawowych gałęziach gospodarki narodowej.

5. Bezpieczeństwo gospodarcze a bezpieczeństwo energetyczne

Rozpatrując kwestie zagrożeń gospodarczych dla bezpieczeństwa państwa należy podkreślić, iż wiążą się one z [4] [...] podatnością danego kraju na przeniesienie przez płaszczyznę gospodarczą, głównie przez transmisję kanałami i mechanizmami, zależności ekonomicznych, działań gospodarczych o charakterze politycznym, skierowanych na osłabienie bezpieczeństwa kraju. Tym samym jest to [.] stan w którym państwo nie może przeciwstawić się takim oddziaływaniom zewnętrznym i wewnętrznym, które uniemożliwiają rozwój ekonomiczny zgodny z określonymi kierunkami i tempem, a przez to osłabiają potencjał gospodarczo-obronny.

W efekcie [...] Bezpieczeństwo ekonomiczne jest zagrożone, jeżeli zewnętrzne parametry ekonomiczne zmieniają się w takim stopniu, że system społeczno-polityczny narodu znajdzie się pod takim naciskiem, pod którym załamie się.

Na tym tle, zgodnie z kryteriami przewidywanych, negatywnych skutków dla bezpieczeństwa, głównymi źródłami zagrożeń są te zjawiska i procesy, które prowadzą do uzależnienia, a w efekcie do ograniczenia możliwości bytu i rozwoju państwa w czasie i przestrzeni. Wśród nich należy wymienić procesy określające kształt i charakter współczesnej gospodarki światowej, która w obecnej postaci stwarza nie tylko szanse dla rozwoju, lecz także istotne zagrożenia. Wiążą się one z globalizacją oraz regionalizacją gospodarki światowej. Oba te zjawiska stanowią pochodną umiędzynarodowienia produkcji oraz rynków zbytu w dobie postępującej informatyzacji i przepływu danych. Efektem tego jest zwiększenie handlu światowego oraz przepływu kapitałów.

XXI wiek jest ściśle związany z procesem wytwarzania przez człowieka wszelkiego rodzaju dóbr, ich konsumpcją i zagospodarowywaniem odpadów powstałych zarówno w wyniku wytwarzania, jak i konsumpcji. Od skuteczności tegoż zagospodarowywania zależeć będzie tzw. bezpieczeństwo energetyczne danego państwa lub regionu, ściśle związane z zagrożeniem gospodarczym w przypadku nie posiadania przez dane państwo określonych surowców energetycznych [7].
Dotychczasowe metody zapewnienia tego rodzaju bezpieczeństwa będą musiały ulec zasadniczym zmianom na techniki i technologie uzależnione przede wszystkim od posiadania przez dane państwo surowców energetycznych. Muszą one wykorzystywać źródła energetyki konwencjonalnej i w coraz większym stopniu odnawialnej, a jednocześnie być ekonomicznie opłacalne i całkowicie ekologiczne.

Dzisiaj energetyka konwencjonalna wykorzystuje cztery podstawowe surowce: węgiel, ropę naftową, gaz ziemny i kontrowersyjną po wybuchu elektrowni jądrowej w Czarnobylu energię jądrową.

Po 2020 roku uruchomiona zostanie w Polsce elektrownia jądrowa. Jej wcześniejsze uruchomienie nie jest możliwe z przyczyn technologicznych i społecznych. Budowę elektrowni przewiduje dokument "Założenia polityki energetycznej Polski do 2025 roku", nad którym ponownie dyskutowała 22 grudnia 2004 roku Rada Ministrów RP.

Energetyka odnawialna wykorzystuje energię słoneczną, wiatrową, wodną (zarówno wód śródlądowych jak i morskich), zmagazynowaną w ziemi (geotermalną), energię zawartą w biomasie oraz w odpadach przemysłowych, komunalnych, rolniczych i leśnych.

Należy w tym miejscu podkreślić, iż surowce energetyczne, bez względu na źródło ich pochodzenia, w całym cyklu wytwarzania muszą spełniać podstawowy warunek, a mianowicie umożliwiać czystą z ekologicznego punktu widzenia produkcję energii, a z punktu widzenia sozologicznego - gwarantować całkowite bezpieczeństwo.

Kolejnym problemem jest wzrastający deficyt energetyczny w Polsce. Wskaźnik samowystarczalności energetycznej Polski ulega ciągłemu zmniejszeniu - od około l,0 w latach 1980-1985 do około 0,8 w roku 2000; przewiduje się 0,6 w roku 2020. Zmniejszenie tego wskaźnika wynika głównie ze zmniejszenia zużycia węgla i wzrostu zużycia węglowodorów (ropa naftowa, gaz ziemny), głównie importowanych.

Procentowy udział pierwotnych nośników energii w latach 1950-2000 przedstawia poniższe zestawienie (prof. Ney 2003).

Z zestawienia tego wynika blisko 10-krotny wzrost zużycia ropy naftowej i około 15-krotne zwiększenie zużycia gazu ziemnego w okresie ostatnich 50 lat. Ponadto stwierdza się bardzo duże, ok. 50-krotne, zwiększenie zużycia energii odnawialnej, co wskazuje na utrwalenie się nowego źródła energii, w tym energii wytworzonej z biomasy. Ten ostatni rodzaj energii nie jest pozyskiwany jak dawniej, w procesie spalania biomasy, ale poprzez recykling różnej formy odpadów uzyskanych z produkcji rolniczej, takich jak: słoma, resztki drzewne, biogaz i inne. Całkowite zużycie pierwotnych nośników energii wzrosło od ok. 1200 PJ w 1950 roku do 3812,4 PJ w roku 2000.

Tak więc rozwój gospodarczy kraju pociąga za sobą szybki wzrost zużycia, zarówno surowców jak i energii. Zmienia się przy tym asortyment surowców oraz stopień wykorzystania różnych nośników energetycznych. Pojawia się wyraźna tendencja do wykorzystywania różnego rodzaju odpadów komunalnych i produkcyjnych do pozyskiwania deficytowej energii.

6. Geneza powstania piramidy równobocznej
Przygoda intelektualna autorów tego artykułu rozpoczęła się w 2004 roku od stwierdzenia pewnych faktów, istniejących od wielu lat i powszechnie cytowanych w literaturze fachowej filozofii jakości i ekofilozofii. Stanowi ona próbę ich zintegrowania. Tym bardziej, iż w filozofii jakości większość autorów pisząc o tzw. "piramidzie jakości" przedstawia ją albo jako piramidę o podstawie czworokątnej, albo wręcz jako jej rzut na płaszczyznę, czyli trójkąt równoboczny.

Rys. 1. Piramida równoboczna

Nasz pomysł polega na:

1. Połączeniu (zintegrowaniu) w formie graficznej filozofii jakości z ekofilozofią, z uwzględnieniem procesu wytwarzania dóbr przez człowieka (lub maszynę inteligentną) oraz jego bezpieczeństwa.

2. Przedstawieniu trzech niezależnych filozofii jako "rzeczywistej piramidy równobocznej" z logicznym opisem poszczególnych jej wierzchołków - Rys. 1, a w dalszej perspektywie opis poszczególnych trójkątów równobocznych tworzących tę specyficzną piramidę; piramida ta jest z matematycznego punktu widzenia piramidą równoboczną, na której czterech wierzchołkach znajdują się, zamiast przyjętych w matematyce punktów A, B, C, D, odpowiednio:

• człowiek i jego bezpieczeństwo,
• wytwarzanie dóbr,
• ekofilozofia [7],
• filozofia jakości.

Wszystkie te pojęcia są ze sobą ściśle powiązane, przy czym każde z nich odgrywało w swoim czasie lub będzie odgrywać w przyszłości ważną rolę, w zależności od stopnia rozwoju naszej (ludzkiej) cywilizacji.

I tak, filozofia bezpieczeństwa dotycząca człowieka jest pojęciem nadrzędnym i ponadczasowym dla gatunku ludzkiego, a proces wytwarzania dóbr przez człowieka jest ściśle związany z otaczającą go przyrodą i ochroną naturalnego środowiska jego życia.

Człowiek, jako istota myśląca, od początku swego istnienia wytwarzał dobra materialne - początkowo po to, aby zapewnić sobie przetrwanie i minimum bezpieczeństwa, a dopiero w drugiej kolejności odpowiednią jakość życia, przy dbałości o otoczenie.
W XXI wieku, w związku z rozwojem automatyki i elektroniki, a więc ogólnie rzecz biorąc - z robotyzacją metod wytwarzania dóbr, pewne pojęcia, zarówno z dziedziny nauk technicznych jak i społecznych, uległy zasadniczym przemianom. W chwili obecnej, z perspektywy bezpieczeństwa człowieka, filozofii jakości i ekofilozofii, nabierają one innego znaczenia.

W 2002 roku powstała norma dla twórców złożonych systemów technicznych ISO/IEC 15 288: 2002. Jednym z zasadniczych celów tej normy było wymaganie stworzenia spójnych podstaw do integracji wiedzy z różnych dziedzin, niezbędnych w tworzeniu współczesnych systemów technicznych [8].

Bezpieczeństwo informacji jest we współczesnym, skomputeryzowanym świecie podstawą działania każdego przedsiębiorstwa [9]. Norma ISO 17799 wywodzi się z brytyjskiego standardu bezpieczeństwa BS 7799. Stanowi ona najszerzej stosowany zestaw wskazówek dla wdrożenia i utrzymania bezpieczeństwa informacji w przedsiębiorstwie. Zastosowanie wytycznych normy daje możliwość zmniejszenia do minimum ryzyka zafałszowania, a nawet utraty informacji, co na obecnym etapie rozwoju technicznego jest niemalże koniecznością. Coraz częściej to właśnie informacja jest najcenniejszym środkiem produkcji, bowiem jej odzyskiwanie w razie utraty jest niezmiernie kosztownym i problematycznym procesem, znacznie trudniejszym od odtwarzania jakichkolwiek innych zasobów.

Ponadto ujawnienie istotnych informacji może prowadzić do utraty konkurencyjności przez przedsiębiorstwo. Z tego też względu informacja powinna w każdym przedsiębiorstwie podlegać szczególnej ochronie. Zastosowanie ISO 17799 pozwala określić wymagania przedsiębiorstwa w zakresie bezpieczeństwa, sformułować politykę ochrony i bezpieczeństwa informacji oraz wybrać środki, dzięki którym bezpieczeństwo informacji zostanie zapewnione. Norma wspomaga więc procesy organizacyjne w sposób umożliwiający racjonalne podwyższenie bezpieczeństwa informacji, koncentrując się na sferze organizacyjnej oraz kontrolując obszary zwiększonego ryzyka.

Przykładem powstania stosunkowo nowej dziedziny i podejścia do spraw technicznych niechaj będzie coraz częstsze wprowadzanie w życie technologii obiektowych w bionice samoregeneracji w diagnostyce technicznej systemów technicznych [10]. Wskazano w niej na możliwości wzorowania się na pewnych mechanizmach regeneracyjnych organizmów żywych w regeneracji systemów technicznych. Dokonano przeglądu rodzajów regeneracji w organizmach biologicznych i porównano ze stanem obecnym w systemach technicznych. Natomiast przykładem diametralnie innego podejścia do spraw bezpieczeństwa społecznego jest książka polskiego filozofa prof. Adama Shaffa [11], która zakłada znaczne zmniejszenie się roli człowieka bezpośrednio zaangażowanego w proces wytwarzania dóbr na korzyść robotów inteligentnych - "cyborgów" i, w związku z tym faktem, ciągłe zwiększanie się bezrobocia w krajach przemysłowo rozwiniętych.

7. Zakończenie
Modelem matematycznym zintegrowania omówionych wcześniej czterech filozofii związanych przede wszystkim z wytwarzaniem dóbr i bezpieczeństwem człowieka jest piramida równoboczna o podstawie trójkąta równobocznego, gdzie każdy z czterech trójkątów równobocznych będzie omówiony osobno w dalszych artykułach.

dr inż. Jerzy M. Brzeziński
ekspert Europejskiego Centrum Jakości
i Promocji Regionalnej
jerzy.brzezinski[at]interia.pl

mgr Agnieszka Ryniewicz
dyrektor i założyciel Wirtualnego Instytutu Bezpieczeństwa Człowieka, Ekofilozofii i Jakości


Literatura:

1. S. Koziej: Współczesne problemy bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego, Biuro Badań Strategicznych PWSBiA, Warszawa, 2003 r.
2. R. Zięba: Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa, 2004 r.
3. C. Bay: Koncepcja bezpieczeństwa indywidualnego, narodowego i zbiorowego, Studia nauk politycznych, nr 4, s. 83-91, 1989 r.
4. Praca zbiorowa pod kierunkiem prof. R. Kulczyckiego: System Bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej. Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 2004 r.
5. J. M. Dołęga: Naukowe uwarunkowania procesów ochrony środowiska. Sozologia, nr 1, 2003 r.
6. C. I. Bocheński: Materiały z III Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej "Problemy Recyklingu", Rogów, 2003 r., s. 79-85.
7. J. M. Brzeziński, A. Ryniewicz: Normy serii ISO 14000 - System zarządzania środowiskowego, w druku.
8. A. Niemiec: Problemy jakości: Norma dla twórców złożonych systemów technicznych ISO/IEC 15 288:2002, nr 3, 2004, s. 23, 29-32.
9. [@]: http://www.qualityprogress.pl.
10. B. Żółtowski: Materiały z III Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej "Problemy Recyklingu", Rogów, 2003 r., s. 49-60.
11. A. Schaff: Książka dla mojej żony, JJK, Warszawa, 2001, s. 230, seria: Bibliotheca ad novum.
12. A. Niemiec: Problemy jakości: Norma dla twórców złożonych systemów technicznych ISO/IEC 15 288:2002, nr 3, 2004, s. 23, 29-32.
13. [@]: http://www.qualityprogress.pl.
14. B. Żółtowski: Materiały z III Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej "Problemy Recyklingu", Rogów, 2003 r., s. 49-60.
15. A. Schaff: Książka dla mojej żony, JJK, Warszawa, 2001, s. 230, seria: Bibliotheca ad novum.