Wizerunek osoby fizycznej jest dobrem prawnym coraz bardziej dostrzegalnym w społeczeństwie polskim. Wraz z rozwojem gospodarczym i edukacyjnym oraz bogaceniem się społeczeństwa jego członkowie coraz częściej starają się nie tylko zwalczać naruszenia takich dóbr jak własność czy zdrowie, lecz również tych nieco bardziej wysublimowanych, czego doskonałym przykładem jest wizerunek.
Wizerunek a regulacje prawne
Problematyka ochrony wizerunku jest uregulowana zarówno na płaszczyźnie konstytucyjnej, jak również ustawowej – w kodeksie cywilnym (wizerunek jest dobrem osobistym) oraz w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
W związku z rozwojem Internetu, cyberspołeczności i cyberprzestrzeni, w której informacje o ludziach są rozpowszechniane – często bez ich wiedzy i zgody – ochrona wizerunku jest bardzo ważna.
Fundamentalne znaczenie mają normy prawne zawarte w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z art. 81 ust. 1 ww. ustawy rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W przypadku braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie, przy czym, jak precyzuje ust. 2 przedmiotowego artykułu, zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:
- osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
- osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
Z powyższego przepisu wynika wyraźnie, że z zasady na rozpowszechnianie wizerunku należy mieć zgodę osoby prezentowanej na zdjęciu. Nie ma przy tym wymogu otrzymania zgody na piśmie, tak jak w przypadku uwzględniania praw autorskich. Wyrażenie akceptacji na rozpowszechnianie wizerunku może nastąpić w każdy sposób (ustnie, pisemnie, poprzez wiadomość e-mailową lub akceptację postanowień regulaminu). Istotne jest jednak to, że oświadczenie o wyrażeniu zgody powinno mieć jednoznaczny charakter – nie dopuszcza się bowiem tzw. dorozumianej zgody na rozpowszechnianie wizerunku. Takie rozwiązanie ma na celu umożliwienie wyciągnięcia konsekwencji prawnych na przykład w przypadku, gdy zostanie wyrażona zgoda na ograniczone wykorzystanie wizerunku, a mimo to zostanie on wykorzystany w innej formie, miejscu i czasie lub w innych okolicznościach (innym kontekście).
A zatem od zasady zgody na rozpowszechnianie wizerunku istnieją ustawowo przewidziane wyjątki, które zgodnie z zasadą exceptiones non sunt extendendae powinny być interpretowane ściśle. Można zatem rozpowszechniać wizerunek osoby powszechnie znanej (tzw. osoby publicznej), a także wizerunek, który stanowi jedynie szczegół większej całości. Można byłoby również uznać, że prośba o zgodę nie jest potrzebna, gdy osoba otrzymuje wynagrodzenie za pozowanie, ale w istocie zgoda jest wymagana, tyle że jej przejawem ma być przyjęcie wynagrodzenia.
Obrona przez naruszeniami prawa do wizerunku
Zarówno przepisy kodeksu cywilnego, według których prawo do wizerunku jest dobrem osobistym, jak i przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych zapewniają dość bogaty arsenał środków prawnych na wypadek naruszenia prawa do wizerunku. Nie ma żadnych przeciwwskazań (poza ograniczeniami faktycznymi) do odnoszenia tych roszczeń do wizerunku w cyberprzestrzeni.
Mając na względzie art. 24 kodeksu cywilnego oraz art. 83 w zw. z art. 78 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, należy wskazać, że w razie naruszenia prawa do wizerunku osoba uprawniona może żądać:
- zaniechania dalszego rozpowszechniania wizerunku,
- doprowadzenia do usunięcia skutków naruszenia prawa do wizerunku,
- otrzymania nawet trzykrotności wartości wynagrodzenia za wykorzystanie wizerunku (gdy naruszenie tego prawa ma charakter zawiniony),
- odszkodowania za doznaną krzywdę związaną z naruszeniem,
- przekazania określonej sumy na wskazany przez uprawnionego cel społeczny.
Nie tylko cywilnie!
Wizerunek jest chroniony nie tylko przez prawo cywilne. Od 6 czerwca 2011 roku obowiązuje bowiem art. 190a § 2 kodeksu karnego, który wprowadza do polskiego porządku prawnego przestępstwo tzw. kradzieży tożsamości. Zgodnie z tym przepisem karze pozbawienia wolności do lat trzech podlega ten, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej. W kontekście cyberprzestępczości przestępstwo takie może polegać np. na utworzeniu konta w portalu społecznościowym z wykorzystaniem cudzego wizerunku lub opublikowaniu strony internetowej o podobnym charakterze. Istotne jest jednak to, że sprawca w takich przypadkach musi działać intencjonalnie, a jego motywacją musi być wyrządzenie szkody majątkowej lub osobistej pokrzywdzonemu. Działanie sprawcy nie musi być jednak powtarzalne (uporczywe) – jak np. w przypadku nękania (stalkingu).
Ustawodawca, przewidując że kradzież tożsamości może mieć drastyczny charakter i wpływać znacząco na psychikę pokrzywdzonego, wprowadził typ kwalifikowany zabronionego czynu kradzieży tożsamości przez następstwo. Zgodnie z art. 190a § 3 kodeksu karnego surowszej odpowiedzialności (kara pozbawienia wolności do lat dziesięciu) podlega sprawca omawianego przestępstwa, jeśli pokrzywdzony targnie się na własne życie. Nie musi dojść do śmierci w wyniku próby samobójczej, by przestępstwo zostało uznane za dokonane.
Jak to często przyjmuje się w przypadku przestępstw dotykających sfer prywatnych lub nawet intymnych, przestępstwo kradzieży tożsamości ma charakter wnioskowy. Oznacza to, że nie można pociągnąć do odpowiedzialności karnej sprawcy, gdy nie chce tego pokrzywdzony.
Jak pokazuje praktyka, istniało zapotrzebowanie na wprowadzenie art. 190a kodeksu karnego. Przepis ten, zarówno w odniesieniu do stalkingu (§ 1), jak również w przypadku kradzieży tożsamości (§ 2), jest coraz częściej wykorzystywany, przy czym zaangażowanie policji lub prokuratury jest często o wiele skuteczniejsze niż środki cywilnoprawne, gdyż często występują dość poważne trudności w identyfikacji sprawcy naruszenia prawa do wizerunku.
Podsumowując, należałoby stwierdzić, że prawo do wizerunku podlega kompleksowej ochronie prawnej. Nie zmianie to jednak faktu, że duże znaczenie powinny mieć również działania prewencyjno-profilaktyczne uprawnionych, chociażby takie jak niepochopne rozpowszechnianie wizerunku czy zabezpieczenie plików przed ich dostaniem się w niepowołane ręce bądź przed ich nieskrępowaną modyfikacją.
Monika Brzozowska
Adwokat
kierownik Departamentu Prawa Własności Intelektualnej
i Danych Osobowych w kancelarii Pasieka, Derlikowski,
Brzozowska i Partnerzy
Zabezpieczenia 5/2012