Systemy sygnalizacji włamania (cz. 2). Linie dozorowe

Jak już opisano w części pierwszej niniejszego cyklu artykułów, systemy alarmowe sygnalizacji włamania zawierają najczęściej następujące części składowe: centralę alarmową, jedną lub więcej czujek, jeden lub więcej sygnalizatorów i (lub) systemów transmisji alarmu, jeden lub więcej zasilaczy. W tym artykule będą opisane zagadnienia związane z liniami dozorowymi i sposobami ich konfi guracji w systemach sygnalizacji włamania.

Norma europejska EN 50131-1:2006 „Alarm systems – Intrusion and hold-up systems – Part 1: System requirements”, która ma jednocześnie status Polskiej Normy PN-EN 0131-1:2007 „Systemy alarmowe – Systemy sygnalizacji włamania i napadu – Wymagania systemowe”, zawiera wykaz definicji i skrótów, które stosowane są następnie w kolejnych rozdziałach tej normy. Wśród nich jest m.in. definicja:

• łączność (ang. communication) – transmisja komunikatów i (lub) sygnałów między elementami składowymi systemu sygnalizacji włamania i napadu.

W zależności od założeń przyjętych podczas projektowania systemu sygnalizacji włamania i rozwiązań konstrukcyjnych producenta w stosowanych urządzeniach istnieją różne możliwości połączenia czujek z płytą główną (lub modułami) centrali alarmowej.

1. Linie dozorowe central alarmowych

W klasycznych centralach telekomunikacyjnych typu abonenckiego bardzo istotną rolę odgrywają linie abonenckie, które łączą aparat telefoniczny z centralą telefoniczną. Muszą się one charakteryzować określonymi parametrami (m.in. impedancją „widzianą” od strony centrali oraz długością, która nie może przekraczać pewnej wartości maksymalnej). Nieco inną rolę pełnią linie dozorowe przewodowe lub radiowe łączące centralę alarmową z czujką lub innym urządzeniem, które jest w stanie przekazać informacje alarmowe o stanie dozorowanego pomieszczenia lub obiektu. Ponieważ współczesne centrale alarmowe to urządzenia mikroprocesorowe, a z nimi współpracują określone urządzenia dozorowe, można więc wyróżnić trzy podstawowe systemy linii dozorowych, a mianowicie:

• konwencjonalny,
• radiokomunikacyjny,
• adresowalny.

Podział linii dozorowych współpracujących z centralami alarmowymi przedstawiono na rys. 1.
Linie dozorowe w systemie konwencjonalnym można podzielić na:

1. zwykłe:
   
   • typu otwartego (NO, ang. normally open),
   • typu zamkniętego (NC, ang. normally closed),
2. parametryczne:
   
   • typu pojedynczego,
   • typu podwójnego.

1.1. Linie dozorowe zwykłe

Linie zwykłe można podzielić na: linie dozorowe typu otwartego, które współpracują z czujką wyposażoną w zestyki, tzw. normalnie otwarte (NO) i linie typu zamkniętego, które współpracują z czujką wyposażoną w zestyki, tzw. normalnie zamknięte (NC ). Kryterium alarmu to zwarcie lub rozwarcie linii. Linie typu otwartego są rzadko stosowane ze względu na niemożność odróżnienia przerw w linii od stanu czuwania. Znacznie częściej stosowane są linie typu zamkniętego (NC). Podstawową wadą tych linii jest brak sygnalizacji zwarcia linii, istotny zwłaszcza w przypadku, gdy do danej linii jest podłączonych kilka czujek i zwarcie w linii może wyeliminować pewną liczbę czujek z systemu. Wadę tę można wyeliminować, stosując linie parametryczne z grupy linii konwencjonalnych.

1.2. Linie dozorowe parametryczne

Na rys. 2 przedstawiono sposób podłączenia do centrali alarmowej czujki z wyjściem normalnie zamkniętym (NC) bez rezystora parametrycznego (rys. 2a) oraz czujek z wyjściem normalnie zamkniętym (NC) i czujek z wyjściem normalnie otwartym (NO) z zastosowaniem rezystora parametrycznego (rys. 2b).

Na rys. 3 przedstawiono podłączenie czujek standardowych posiadających zestyk antysabotażowy (SAB, oznaczany czasem angielskim słowem tamper). Na rys. 3a przedstawiono podłączenie czujki z wyjściem normalnie zamkniętym (NC) z pojedynczym rezystorem parametrycznym (często zwany rezystorem charakterystycznym – R_CH), zaś na rys. 3b przedstawiono czujkę z wyjściem normalnie zamkniętym (NC) i z wyjściem sabotażowym (SAB), gdzie zastosowano dzielony rezystor parametryczny.

Linia dozorowa parametryczna jest linią, która jest zakończona rezystorem charakterystycznym. Zadaniem rezystora R_CH jest ustalenie wartości prądu płynącego w linii dozorowej w stanie dozorowania. Zmiana tego prądu może być spowodowana przejściem czujki w stan alarmu, np. na skutek pojawienia się intruza w chronionym obiekcie, co powoduje zmianę wartości napięcia na wejściu centrali alarmowej. Zmianę tę wykrywają obwody wejściowe centrali i odpowiednio ją interpretują. Rezystancja charakterystyczna linii dozorowej R_CH (a więc wartość tego rezystora) dla danego typu central jest indywidualnie określana przez producenta. Może być ona złożona z kilku rezystorów instalowanych w czujkach dołączonych do linii dozorowej.

Poważnym błędem jest podłączanie rezystora charakterystycznego R_CH bezpośrednio do zacisków wejściowych linii dozorowych centrali alarmowej. Rezystor charakterystyczny R_CH musi być zawsze montowany w czujce na końcu linii dozorowej. W przypadku większej liczby czujek NC, dołączonych do tej samej linii dozorowej parametrycznej, rezystor charakterystyczny R_CH powinien być montowany w czujce najbardziej oddalonej od centrali alarmowej.

Linia dozorowa parametryczna może być definiowana jako linia pracująca w trybie dwustanowym lub trójstanowym. Linia dozorowa parametryczna pracująca w trybie dwustanowym to taka linia, która rozróżnia dwa stany linii:

• stan alarmu,
• stan dozoru.

Można więc w trybie dwustanowym zdefiniować trzy przedziały charakteryzujące napięcie linii dozorowej występujące na wejściu dozorowym centrali alarmowej. W tabeli 1 przedstawiono uzyskane laboratoryjnie przykładowe rozkłady napięć wejściowych linii dozorowych centrali alarmowej charakteryzujące trzy stany.

Podane wartości napięć pojawiające się na wejściu linii dozorowych w centrali alarmowej są wartościami przykładowymi uzyskanymi w laboratorium, zależnymi od długości linii dozorowej, której rezystancję można obliczyć na podstawie równania (1). Na rys. 4 przedstawiono linię dozorową z uwzględnieniem rezystancji przewodów.

Równanie (1) pozwala w prosty sposób obliczyć rezystancję pętli (zamkniętej) linii dozorowej

gdzie:
ρ – rezystywność miedzi Cu wynosząca 1,75 × 10-8 Ωm,
l – długość [m] linii dozorowej (całkowita),
S – przekrój [m2] przewodu linii dozorowej (jeśli średnica kabla wynosi 0,5 mm, to S = 0,196 mm2).

Napięcie na końcach przewodu jednorodnego o jednolitym na całej długości l i przekroju S można zgodnie z prawem Ohma obliczyć z równania (2)

gdzie:
I – prąd płynący w pętli linii dozorowej w [A]
UL – spadek napięcia na całkowitej długości pętli linii dozorowej w [V]
Maksymalna długość linii dozorowej jest także określana przez konstruktorów i producentów central alarmowych. W liniach dozorowych parametrycznych pracujących w trybie trójstanowym można wyróżnić trzy stany linii, ale w pięciu przedziałach (jeśli chodzi o napięcie pojawiające się na wejściu linii dozorowych w centralach alarmowych). Stany linii dozorowych w trybie trójstanowym można podzielić na:

• stan sabotażu,
• stan alarmu,
• stan dozoru.

W tabeli 2 przedstawiono przykładowe przedziały napięć odpowiadające określonym stanom, które odczytuje centrala alarmowa.

Tabela 2

 

Podane w tabeli 2 wartości napięć są przykładowe i naturalnie zależne zarówno od wartości rezystorów charakterystycznych R_CH, jak i od długości linii dozorowej, a dokładniej jej rezystancji obliczonej z równania (2). Wartości tych napięć są także zależne od typu zastosowanej centrali alarmowej. Badania laboratoryjne dotyczyły polskiej centrali alarmowej

Dawne centrale mikroprocesorowe posiadały wejścia linii dozorowych parametrycznych w układach mostkowych, gdzie rezystor charakterystyczny R_CH był składową mostka znajdującego się w równowadze. Zakłócenie tej równowagi oznaczało alarm. Układy mostkowe parametryczne linii dozorowych były wstępnie równoważone fabrycznie. Dokładne równoważenie tego mostka należało do instalatora i było czynnością pracochłonną i uciążliwą. Poza rezystorem charakterystycznym R_CH należało brać pod uwagę również rezystancję linii R linii = f(r, l, S). Kolejnym krokiem w budowie central alarmowych było wprowadzenie tzw. dyskryminatorów okienkowych realizowanych za pomocą układów komparacyjnych. Tego typu wejście do centrali alarmowej było zdefiniowane jako parametryczne dwu- lub trójstanowe. Mogło ono wprawdzie współpracować z linią dozorową o wielu podłączonych czujkach, ale niestety bez możliwości identyfikacji czujki znajdującej się w stanie alarmu. Dynamiczny rozwój technologii mikroprocesorowej stosowanej w budowie central alarmowych umożliwił wprowadzenie nowej jakości, która pozwala na pełne definiowanie właściwości linii na etapie jej konfigurowania przez projektanta i instalatora. Współczesne centrale alarmowe obsługiwane przez układy mikroprocesorowe zawierają 8- lub 10-bitowy przetwornik A/C (analogowo-cyfrowy). Stosowane układy mikroprocesorowe często zawierają multipleksery analogowe, które umożliwiają podłączenie do procesora ośmiu linii analogowych. W przypadku braku takiego multipleksera mikroprocesor centrali współpracuje z zewnętrznymi multiplekserami (umieszczonymi na płycie głównej). Każdy multiplekser obsługuje osiem wejść analogowych. Zwykle całkowita liczba wejść dozorowych centrali alarmowej jest wielokrotnością cyfry 8 (a więc: 8, 16, 32, 64, 128, 256, 512, 1024). Linie dozorowe podłączone są do wejść analogowych mikroprocesora poprzez układy dopasowania i układy zabezpieczające. Z powyższych rozważań wynika, że w typowym obwodzie centrali alarmowej mikroprocesorowej można wyróżnić następujące bloki:

• układ zabezpieczający mający za zadanie zabezpieczyć obwody wejściowe przed niebezpiecznymi przepięciami dodatnimi bądź ujemnymi (niestety układ taki nie chroni przed wyładowaniami atmosferycznymi); zwykle jest to układ typu RC lub wykorzystujący warystory, diody typu „Transil” albo kombinacje tych układów;
• układy dopasowania służące do dopasowanie poziomu napięcia w linii dozorowej do poziomu napięcia wejściowego przetwornika (zwykle wykorzystują dzielnik rezystancyjny obniżający maksymalne napięcie linii 13,8 V do maksymalnego napięcia przetwornika A/C, a więc do 5 V);
• multiplekser analogowy mający za zadanie cyklicznie podłączać kolejne linie dozorowe do przetwornika A/C;
• przetwornik A/C (analogowo-cyfrowy) zamieniający wielkość analogową, jaką jest wartość napięcia linii dozorowej (zależnie od stanu czujki), na wielkość cyfrową 8- lub 10-bitową.

Gdy zostanie zastosowany np. 8-bitowy przetwornik, mikroprocesor centrali alarmowej jest w stanie odczytać napięcie w linii dozorowej z dokładnością około 53 mV. Gdy zaś zostanie zastosowany przetwornik 10-bitowy, dokładność teoretyczna odczytu wynosi około 14 mV. Można więc zdefiniować wiele przedziałów w linii dozorowej i przypisać im określony stan systemu alarmowego. Tak zdefiniowana linia dozorowa doprowadzona do wejścia centrali alarmowej może pracować z wieloma czujkami podłączonymi do tej samej linii dozorowej. Istnieje więc możliwość zidentyfikowania miejsca, w którym dana czujka jest w stanie alarmu. Wykorzystując tę cechę, wielu konstruktorów central alarmowych wprowadziło możliwość zdefiniowania linii parametrycznej jako pojedynczej lub jako podwójnej. Nie stosuje się linii o większej krotności ze względu na:

• dostępną tolerancję rezystorów parametrycznych,
• zmienną rezystancję linii dozorowych wynikającą ze zmian rezystancji izolacji, np. na skutek zmian wilgotności,
• zmiany rezystancji przejścia zestyków przekaźnika w czujkach (zależne np. od czasu i jakości samych zestyków),
• potrzebę zachowanie niezbędnego marginesu w celu zapewnienia odporności na zakłócenia.

Istnieją różne warianty podłączenia czujek standardowych do linii podwójnej. Sposób podłączenia czujek został przedstawiony na rys. 5 (a, b, c). Warto zauważyć, że dla rozróżnienia która z dwóch czujek podłączonych do jednej linii dozorowej jest w stanie alarmu rezystory parametryczne podłączone równolegle do zestyków alarmowych NC powinny mieć różne wartości (RCH1, RCH2). Podobnie, w przypadku dzielonych rezystorów parametrycznych (rys. 5b), zróżnicowanie wartości rezystorów RCH3 i RCH4 pozwala na dokładniejsze zdiagnozowanie rodzaju zwarcia w linii dozorowej, jeśli takie się pojawi.

1.3. Linie adresowalne

W systemach alarmowych z liniami konwencjonalnymi (zwykłymi i parametrycznymi) centrala alarmowa jest w stanie zlokalizować miejsce alarmu z dokładnością do grupy czujek podłączonych do jednej linii. Zupełnie inaczej centrala alarmowa lokalizuje konkretną czujkę w systemie adresowalnym. Nasuwają się więc pytania:

• gdzie stosuje się systemy konwencjonalne?
• gdzie stosuje się systemy adresowalne?

Odpowiedź jest prosta i następująca:

• systemy z liniami konwencjonalnymi stosuje się w małych obiektach – gdy liczba zainstalowanych czujek nie przekracza kilkudziesięciu sztuk;
• systemy z liniami adresowalnymi stosuje się wówczas, gdy obiekt ma wiele pomieszczeń oraz gdy istotny jest czas samej instalacji oraz uruchamiania systemu alarmowego; należy je stosować również tam, gdzie istnieje duża liczba czujek w systemie, a nie jest możliwe prowadzenie dużej liczby przewodów przy długości pojedynczej linii nie większej niż 100 m (maks. około 30 czujek).

Tabela 4

Każda z czujek podłączonych do linii dozorowej adresowalnej jest wyposażona w moduł, który ma swój indywidualny numer identyfikacyjny ustalony przez projektanta i instalatora (lub ustalony fabrycznie). Tak więc informacja o numerach czujek zainstalowanych w systemie alarmowym wprowadzana jest do centrali przez instalatora na etapie jego konfigurowania. W praktyce spotyka się także wiele rozwiązań układowych współpracujących z liniami adresowalnymi. W pewnych rozwiązaniach moduły podłączone są za pomocą linii czteroprzewodowej, której przewody mają najczęściej następujące przeznaczenie:

• dwa przewody zasilania (napięcie znamionowe UZ=12 V),
• jeden przewód synchronizacji (przy wspólnej masie),
• jeden przewód niosący właściwą informację (przy wspólnej masie).

Przy takim rozwiązaniu centrala alarmowa wysyła cyklicznie do linii adresowalnej impuls synchronizacji, po czym oczekuje na odbiór informacji o stanach wszystkich podłączonych czujek. Następuje więc cykliczne „przepatrywanie”, przy którym każdy moduł w czujce ma swój moment czasowy pomiędzy impulsami synchronizującymi, w którym powinien on przesłać informację o swoim stanie. Istnieje jednak rozwiązanie zwane ID (ang. Intelligent Device – inteligentne rozwiązanie), w którym w ściśle określonych interwałach czasowych każdy moduł (lub większa ich liczba) podłączony do adresowalnej linii dwuprzewodowej wysyła cyklicznie dwa sygnały impulsowe, a mianowicie:

• sygnał informacyjny o stanie czujki, z którą jest połączony,
• sygnał, tzw. diagnostyczny, o poprawności pracy.

System alarmowy wykonywany w technologii ID jest typowy dla systemów adresowalnych. Technologia ID jest więc bardzo wygodna, jeśli chodzi o minimalizację liczby przewodów, czasu instalacji systemu i jego uruchamiania. W technologii ID są stosowane wyspecjalizowane układy scalone, które umożliwiają nadawanie czujkom indywidualnych adresów. Wszystkie moduły podłączone są do dwuprzewodowej linii dozorowej, która jest jednocześnie linią zasilającą i sygnałową. Musi być jednak zapewniona osobna linia do zasilania czujek. Zwykle do jednej linii można podłączyć do 30 modułów typu ID w zupełnie dowolnej kolejności. Każdy moduł podłączony do pojedynczej linii musi mieć inny numer (adres). Moduły typu ID mają możliwość reagowania na pole magnetyczne, a więc mogą zastąpić typową rurkę kontaktronową. Zwykle moduły typu ID są produkowane jako:

• moduły ID wkładane do podstawki w czujkach wykonanych w technologii ID. Moduł pakowany jest w kapsułę (z tworzywa sztucznego), zwaną „biscuitem”, o kształcie umożliwiającym włożenie go do gniazda tylko w jeden określony sposób;
• moduły ID z wyprowadzonymi przewodami mogą być przeznaczone do współpracy ze standardowymi czujkami;
• zestyki kontaktronowe typu ID mają średnicę standardową, np. Ř =10 i 20 mm.

Moduł typu ID wyposażony jest w trzy przewody. Oznaczenia przewodów zestawiono w tabeli 3.

Na rys. 6 przedstawiono podłączenie modułu ID do standardowej czujki, tak aby mogła ona współpracować z linią adresowalną.

Czujka połączona jest z centralą alarmową kablem czterożyłowym, w którym można wyróżnić: dwie żyły do zasilania czujki i dwie żyły linii ID. Przy wykorzystaniu modułu ID jako kontaktronu przewód sterujący będzie niewykorzystany. Jak już wspomniano, każdy moduł ID ma własny adres. Moduły ID produkowane są z adresami od 1 do 30.
Przy przekroju pojedynczej żyły klasycznego przewodu instalacyjnego S = 0,2 mm2 (czyli o średnicy d = 0,5 mm) można podłączyć (wg danych fabrycznych, zależnie od odległości od centrali) liczbę czujek zgodną z tabelą 4.

Spostrzeżenia i wnioski

Niniejszy artykuł dotyczy głównie linii dozorowych stosowanych w systemach sygnalizacji włamania. Następna część (3) cyklu artykułów będzie dotyczyła głównie problemów transmisji pomiędzy poszczególnymi elementami systemu. Wracając jednak do części 2 niniejszego artykułu, można sformułować następujące spostrzeżenia i wnioski dotyczące sposobów konfigurowania wejść (linii dozorowych) współczesnych central alarmowych:

1. Opcja NC (ang. Normally Closed – normalnie zwarte) to wejście zaprogramowane w ten sposób, że jest kontrolowane tylko zwarcie lub rozwarcie linii dozorowej. W momencie wystąpienia alarmu przekaźnik lub jego zestyk w detektorze (czujce) rozwiera się i przez centralę alarmową generowany jest sygnał alarmu.
2. Opcja NO (ang. Normally Open – normalnie otwarte) to lustrzane odbicie poprzedniego stanu podłączenia. Różnica polega na tym, że podczas alarmu wejście jest zwierane do masy. Podczas normalnego stanu centrali alarmowej wejście pozostaje rozwarte. Należy się jednak liczyć również z tym, że każde zwarcie przewodu będzie wywoływało alarm.
3. Opcja EOL NC (EOL Normally Closed – normalnie zwarte sparametryzowane) oznacza zwieranie wejścia ograniczonego rezystorem końca linii (EOL – ang. End of Line), np. 2,2 kΩ. Różnica między połączeniem NC, a EOL NC polega na tym, że w pierwszym przypadku potencjalny intruz ma możliwość zwarcia przewodów linii dozorowej masy i linii przed czujką, przy braku możliwości wykrycia alarmu w momencie, np. otwarcia drzwi, w których był zainstalowany kontaktron (czujka magnetyczna). Sparametryzowanie linii dozorowej rezystorem wymusza na intruzie konieczność zwarcia linii z użyciem rezystora. Jest to jednak opcja o wiele trudniejsza, a błąd kończy się najczęściej sygnałem alarmowym.
4. Opcja EOL NO (EOL Normally Open – normalnie otwarte i sparametryzowane). W takim przypadku również mamy lustrzane odbicie w stosunku do EOL NC i sytuacja jest dokładnie odwrotna. W momencie czuwania linia dozorowa jest otwarta oraz sparametryzowana jednym rezystorem.
5. Opcja 2EOL NC (2EOL Normally Closed – normalnie zwarte i podwójnie sparametryzowane). Linia dozorowa podwójnie sparametryzowana dwoma rezystorami umożliwia odróżnienie przez jedną linię dozorową stanów: sabotażu, alarmu i przecięcia linii dozorowej. Zastosowanie dwóch rezystorów (np. po 8 kΩ) pozwala centrali alarmowej rozróżnić, czy wystąpił alarm (gdy rezystancja na wejściu wynosi 8 kΩ), czy sabotaż (gdy centrala alarmowa „widzi” 2 × 8 kΩ, a więc 16 kΩ). Można więc stwierdzić, że potencjalnemu intruzowi w znaczący sposób utrudniono wywołanie sabotażu. Znacznie również ograniczono liczbę przewodów niezbędną do podłączenia, np. czujki PIR – do czterech lub (gdy istnieje wyższa konieczność) do trzech przewodów łącznie z zasilaniem 12 V.
6. Opcja 2EOL NO (2EOL Normally Open – normalnie otwarte i podwójnie sparametryzowane). Zasadnicza różnica w stosunku do opcji 2EOL NC dotyczy stanu linii dozorowej podczas czuwania i stanu alarmu. Faktycznie polega ona na zmianie polaryzacji w przekaźniku czujki przy przejściu z jednego z tych stanów do drugiego z nich.
7. Opcja linii dozorowych, gdzie zastosowano łącza radiowe typu on-line (a więc z potwierdzeniem), stanowi odrębny problem, o którym wspominano już wcześniej. W grę wchodzą zasięgi wynikające z konstrukcji obiektu. Zupełnie inaczej wygląda problem alarmu sabotażowego, który powstaje na przykład w wyniku przerwania łączności między czujką a modułem radiowym lub z powodu uszkodzonej baterii zasilającej czujkę.

doc. dr inż. Waldemar Szulc
Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Wydział Informatyki Stosowanej
Zakład Bezpieczeństwa Obiektów i Informacji
współpracownik: Wojskowa Akademia Techniczna
Wydział Elektroniki

dr inż. Adam Rosiński
Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Wydział Informatyki Stosowanej
Zakład Bezpieczeństwa Obiektów i Informacji

Bibliografia

1. Haykin S.: Systemy telekomunikacyjne. Tom I i II. WKiŁ, Warszawa 2004.
2. Horowitz P., Hill W.: Sztuka elektroniki. Tom I i II. WKiŁ, Warszawa 2006.
3. Instrukcje serwisowe firm AAT i SATEL oraz dotyczące central GALAXY i RANKOR.
4. Kula S.: Systemy teletransmisyjne. WKiŁ, Warszawa 2004.
5. Kurdziel R.: Podstawy elektrotechniki. WNT, Warszawa 1972.
6. Maksymowicz R.: Linie dozorowe central alarmowych. Systemy alarmowe. Nr 5/98, Warszawa 1998.
7. Nawrocki W.: Komputerowe systemy pomiarowe. WKiŁ, Warszawa 2006.
8. Norma: PN-EN 50131-1.
9. Szulc W., Rosiński A.: Analiza niezawodnościowa złożonego systemu bezpieczeństwa dla obiektu o specjalnym przeznaczeniu. Zabezpieczenia Nr 4 (56)/2007, wyd. AAT, Warszawa 2007.
10. Szulc W., Rosiński A.: Problemy eksploatacyjno-niezawodnościowe rozproszonego systemu bezpieczeństwa. Zabezpieczenia Nr 1 (47)/2006, wyd. AAT, Warszawa 2006.
11. Szulc W., Rosiński A.: Prace własne. WSM, Warszawa 2006–2008.
12. Szulc W., Rosiński A.: Wybrane zagadnienia z miernictwa i elektroniki dla informatyków (część I – analogowa). Oficyna Wydawnicza WSM, Warszawa 2008.

Zabezpieczenia 3/2009